Τα κόκκινα αυγά αποτελούν βασικά σύμβολα του Πάσχα. Συνήθως βάφονται τη Μεγάλη Πέμπτη, γι’ αυτό και η ημέρα αποκαλείται Κόκκινη Πέμπτη.
Πολλοί είναι οι συμβολισμοί που αποδίδονται στο έθιμο. Μια λαϊκή παράδοση λέει πως όταν αναστήθηκε ο Χριστός, όσοι άκουσαν την είδηση δεν το πίστεψαν.
Μια γυναίκα μάλιστα που κρατούσε ένα καλάθι με αυγά είπε: «Αν από άσπρα γίνουν κόκκινα, τότε θα το πιστέψω». Και τα αυγά κοκκίνισαν. Όσο για το τσούγκρισμα, οι ερευνητές εκτιμούν ότι με το σπάσιμο του αυγού βγαίνει στην επιφάνεια η νέα ζωή, η αιώνια ζωή.
Αυγό, το καλύτερο δώρο
Αυτή είναι μια από τις πολλές ερμηνείες που έχει καταγράψει ο συγγραφέας Ζήσης Χασιώτης σχετικά με την προέλευση των πασχαλινών αυγών.
Μια γυναίκα μάλιστα που κρατούσε ένα καλάθι με αυγά είπε: «Αν από άσπρα γίνουν κόκκινα, τότε θα το πιστέψω». Και τα αυγά κοκκίνισαν. Όσο για το τσούγκρισμα, οι ερευνητές εκτιμούν ότι με το σπάσιμο του αυγού βγαίνει στην επιφάνεια η νέα ζωή, η αιώνια ζωή.
Αυγό, το καλύτερο δώρο
Αυτή είναι μια από τις πολλές ερμηνείες που έχει καταγράψει ο συγγραφέας Ζήσης Χασιώτης σχετικά με την προέλευση των πασχαλινών αυγών.
Όπως εξηγεί στο βιβλίο του «Οι 12 μήνες στην ελληνική μας λαογραφία» (εκδόσεις «Βοϊακή Εστία»), υπάρχει και η ορθολογική ερμηνεία του εθίμου: Κατά τη διάρκεια της Σαρακοστής οι περισσότεροι δεν έτρωγαν αυγά λόγω της νηστείας.
Ωστόσο είναι η εποχή που οι κότες γεννάνε κατά συρροή. Τι θα γίνονταν όμως τόσα αυγά; Αποφάσισαν λοιπόν οι χωρικοί να τα φυλάνε για το Πάσχα και να τα κάνουν δώρο.
Κρατητήρες και ευαγγελισμένα αυγά
Τα πασχαλινά αυγά έχουν αφήσει πίσω τους ιστορία και συνήθειες που κάποτε τηρούνταν αδιάλειπτα στην ελληνική ύπαιθρο. Ο συγγραφέας έχει συγκεντρώσει αρκετές από αυτές:
• Σε μερικά αιγαιοπελαγίτικα νησιά η νοικοκυρά τοποθετούσε το πρώτο αυγό που έβαφε στο εικονοστάσι και το αφιέρωνε στην Παναγία. Με αυτό σταύρωνε τα παιδιά της, όταν αρρώσταιναν. Αν το κρατούσε τρία χρόνια στο εικονοστάσι, γινόταν σκληρό σαν πέτρα και το ονόμαζαν «κρατητήρα». Με αυτό σταύρωναν τις έγκυες γυναίκες, για να μην αποβάλουν, και τα παιδιά για το κακό το μάτι.
• Στα νησιά του Ιονίου έβαφαν και ένα κομμάτι ύφασμα μέσα στη μπογιά των αυγών και το κρεμούσαν συμβολικά στο μπαλκόνι του σπιτιού που έβλεπε προς την ανατολή πιστεύοντας ότι ο ήλιος της δικαιοσύνης, δηλαδή ο Ιησούς, θα προστατεύει το σπίτι τους από κάθε κακό.
• Στη Θράκη πίστευαν ότι το κόκκινο πανί που έβαφαν στη μπογιά των αυγών συμβολίζει την παρθενία της Παναγίας.
• Στη Μακεδονία, όταν άρχιζε η σπορά, έθαβαν το πρώτο αυγό που έβαφαν το Πάσχα στην πρώτη αυλακιά του χωραφιού. Πίστευαν ότι έτσι θα αποκτήσει ο σπόρος του σιταριού τη ζωτική δύναμη του αυγού.
• Στην Πελοπόννησο λειτουργούσαν στην ανάγνωση των Δώδεκα Ευαγγελίων τα κόκκινα αυγά που είχαν γεννηθεί τη Μεγάλη Πέμπτη από μαύρη κότα. Αυτά τα αυγά ονομάζονταν Μεγαλοπεφτιάτικα και, όπως υποστήριζαν, είχαν ιαματικές ιδιότητες. Κάποιοι τα έθαβαν σταυρωτά στο αμπέλι το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης, για να το προστατέψουν από τις αρρώστιες, τα σκαθάρια και το χαλάζι, ενώ πίστευαν επίσης ότι θεραπεύουν τον πονόλαιμο.
• Παρομοίως σε άλλα μέρη έβαζαν σε ένα κουτάκι τόσα αυγά όσα ήταν τα μέλη της οικογένειας και τα πήγαιναν το βράδυ στην εκκλησία για να διαβαστούν στα Δώδεκα Ευαγγέλια. Τα άφηναν κάτω από την Αγία Τράπεζα έως την Ανάσταση, οπότε έπαιρναν τα «ευαγγελισμένα» αυγά και τα παράχωναν στους κήπους και τις ρίζες των δένδρων, για να βελτιωθεί η καρποφορία τους.
Κρεμαστά από το ταβάνι
Και πώς έβαφαν τα αυγά κόκκινα την παλιά εποχή, που δεν υπήρχαν οι χημικές βαφές; Χρησιμοποιούσαν για κόκκινη μπογιά είτε κομματάκια από ένα είδος κόκκινου ξύλου, που στα τουρκικά ονομάζεται μπακάμ δηλαδή αιματόξυλο, είτε παπαρούνες.
Πριν τα βάψουν μάλιστα, έγραφαν επάνω τους με τον εξής τρόπο: Ζωγράφιζαν διάφορα σχέδια χρησιμοποιώντας λιωμένο κερί, το οποίο αφαιρούσαν προσεκτικά μετά το βάψιμο, ώστε να μείνει πάνω στο αυγό το λευκό σχέδιο.
Άλλοτε πάλι πρόσθεταν στα αυγά φτερά από χρωματιστό χαρτί, ουρά και μύτη από ζυμάρι και τα κρεμούσαν στο ταβάνι. Τέλος, η κατσαρόλα όπου έβαφαν τα αυγά έπρεπε να είναι καινούργια και ο αριθμός των αυγών καθορισμένος. Τη μπογιά την φύλαγαν σαράντα μέρες και δεν την έχυναν ποτέ έξω από το σπίτι.
Κρατητήρες και ευαγγελισμένα αυγά
Τα πασχαλινά αυγά έχουν αφήσει πίσω τους ιστορία και συνήθειες που κάποτε τηρούνταν αδιάλειπτα στην ελληνική ύπαιθρο. Ο συγγραφέας έχει συγκεντρώσει αρκετές από αυτές:
• Σε μερικά αιγαιοπελαγίτικα νησιά η νοικοκυρά τοποθετούσε το πρώτο αυγό που έβαφε στο εικονοστάσι και το αφιέρωνε στην Παναγία. Με αυτό σταύρωνε τα παιδιά της, όταν αρρώσταιναν. Αν το κρατούσε τρία χρόνια στο εικονοστάσι, γινόταν σκληρό σαν πέτρα και το ονόμαζαν «κρατητήρα». Με αυτό σταύρωναν τις έγκυες γυναίκες, για να μην αποβάλουν, και τα παιδιά για το κακό το μάτι.
• Στα νησιά του Ιονίου έβαφαν και ένα κομμάτι ύφασμα μέσα στη μπογιά των αυγών και το κρεμούσαν συμβολικά στο μπαλκόνι του σπιτιού που έβλεπε προς την ανατολή πιστεύοντας ότι ο ήλιος της δικαιοσύνης, δηλαδή ο Ιησούς, θα προστατεύει το σπίτι τους από κάθε κακό.
• Στη Θράκη πίστευαν ότι το κόκκινο πανί που έβαφαν στη μπογιά των αυγών συμβολίζει την παρθενία της Παναγίας.
• Στη Μακεδονία, όταν άρχιζε η σπορά, έθαβαν το πρώτο αυγό που έβαφαν το Πάσχα στην πρώτη αυλακιά του χωραφιού. Πίστευαν ότι έτσι θα αποκτήσει ο σπόρος του σιταριού τη ζωτική δύναμη του αυγού.
• Στην Πελοπόννησο λειτουργούσαν στην ανάγνωση των Δώδεκα Ευαγγελίων τα κόκκινα αυγά που είχαν γεννηθεί τη Μεγάλη Πέμπτη από μαύρη κότα. Αυτά τα αυγά ονομάζονταν Μεγαλοπεφτιάτικα και, όπως υποστήριζαν, είχαν ιαματικές ιδιότητες. Κάποιοι τα έθαβαν σταυρωτά στο αμπέλι το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης, για να το προστατέψουν από τις αρρώστιες, τα σκαθάρια και το χαλάζι, ενώ πίστευαν επίσης ότι θεραπεύουν τον πονόλαιμο.
• Παρομοίως σε άλλα μέρη έβαζαν σε ένα κουτάκι τόσα αυγά όσα ήταν τα μέλη της οικογένειας και τα πήγαιναν το βράδυ στην εκκλησία για να διαβαστούν στα Δώδεκα Ευαγγέλια. Τα άφηναν κάτω από την Αγία Τράπεζα έως την Ανάσταση, οπότε έπαιρναν τα «ευαγγελισμένα» αυγά και τα παράχωναν στους κήπους και τις ρίζες των δένδρων, για να βελτιωθεί η καρποφορία τους.
Κρεμαστά από το ταβάνι
Και πώς έβαφαν τα αυγά κόκκινα την παλιά εποχή, που δεν υπήρχαν οι χημικές βαφές; Χρησιμοποιούσαν για κόκκινη μπογιά είτε κομματάκια από ένα είδος κόκκινου ξύλου, που στα τουρκικά ονομάζεται μπακάμ δηλαδή αιματόξυλο, είτε παπαρούνες.
Πριν τα βάψουν μάλιστα, έγραφαν επάνω τους με τον εξής τρόπο: Ζωγράφιζαν διάφορα σχέδια χρησιμοποιώντας λιωμένο κερί, το οποίο αφαιρούσαν προσεκτικά μετά το βάψιμο, ώστε να μείνει πάνω στο αυγό το λευκό σχέδιο.
Άλλοτε πάλι πρόσθεταν στα αυγά φτερά από χρωματιστό χαρτί, ουρά και μύτη από ζυμάρι και τα κρεμούσαν στο ταβάνι. Τέλος, η κατσαρόλα όπου έβαφαν τα αυγά έπρεπε να είναι καινούργια και ο αριθμός των αυγών καθορισμένος. Τη μπογιά την φύλαγαν σαράντα μέρες και δεν την έχυναν ποτέ έξω από το σπίτι.